چلیپا در چرخش زمان
آنچه در این نوشته می آید، نگاهی کوتاه به نماد چلیپا (+)در آثار تاریخی کشورمان و کاربرد این نماد در گذشته های دور است، گرچه این نگاره در کشورها و تمدن های دیگر نیز به کار رفته، اما در هر فرهنگی که وارد شده است، رنگ و بویی به خود گرفته است.
در ایران، گاهی گردونه مهر یا گردونه خورشید نامیده شده و گاه این نام ها محل شک بوده است. در واقع این نوشته، اشاره کوچکی است به یکی از قدیمی ترین نقش های باستانی که قرن هاست که با چرخ زمان چرخیده است؛ از آئین مهر گرفته تا آرامگاه های هخامنشیان.
چلیپا، نگاره ای بسیار کهن است و در نزد قدیمیان نماد نیروهای نهفته در طبیعت و نیروهای آسمانی به شمار می آمد. این نماد در اکثر تمدن هایی پیشینه باستانی غنی داشته اند، دیده می شود.
از دیدگاه نیروهای آسمانی و مینوی، چلیپا، روشنگر خوشبختی، آشتی، نیروی زندگی بخش، درمان کننده، سپاس از خدایان و در خدمت پشتیبانی و آمرزش از آنان به شمار می آمد و نیز عنصری بوده که مردم را از پلیدی ها و چشم زخم ها، بدبختی ها و اهریمنان نجات داده و ارواح شیطانی را به دور رانده است. نمایانگر پیوند با خورشید، ماه و آخشیج های چهارگانه؛ آب، باد، آتش و خاک که برپادارنده هستی، آفرینش جهان و آدمیان است.
چلیپا در برخی تمدن ها
شاهان آشور از نماد خدایان و دیگر مقدسات خود، گردنبندی به سینه می آویختند که چلیپا، نماد قدرت مذهبی و سیاسی در میان آن جا گرفته بود. آشوریان سنگ گورهای مردگان خود را نیز به شکل چلیپا قرار می دادند. چلیپا در کشور ما در آئین مهری خودنمایی می کند، البته نمی توان پنداشت که با آئین مهری به دیگر کشورها راه یافته، زیرا کیش مهری در سده نخست میلادی به رم رفته، در حالی که نشان چلیپا در سده هفتم و هشتم پیش از میلاد در یونان و رم باستان دیده می شود.
چلیپا در مصر نشان زیستن و جاودانگی بود. همچنین بر جامه پاره ای از کاهنان که خود را نماینده آمون، خدای خورشید در روی زمین می دانستند و نیز روی سینه چند تن از فراعنه نشان چلیپا دیده شده است.
در هند، این نشانه نماد خوبی، خوشی، افزونی و فرخندگی و حرکت خورشید است. بر سردر پرستشگاه شیوا، سه چلیپا نقش شده است. چلیپا هزاره ها پیش از مسیح در کشورهای کهن آسیایی، آفریقایی و پاره ای سرزمین های اروپایی، نزد تیره های گوناگون مردم در سرزمین های دیگر از آمریکا گرفته تا زلاندنو به کار می رفت و دارای ویژگی های درمان بخشی، نگهبانی، فراوانی و افزایش بود.
چلیپا در ایران
این نشانه در ایران برای اولین بار در خوزستان دیده شده که قدمت استفاده آن به هزاره پنجم پیش از میلاد مسیح می رسد و این نمایانگر پیشینه کهن این نشانه است.
پژوهشگر آلمانی، هرتسفلد آن را گردونه خورشید نامیده است. البته ممکن است هرتسفلد از دیدگاه اروپاییان که فرهنگ خود را بر پایه های دانش و فرهنگ یونانی می دانند، برای نامگذاری این نشانه کمک گرفته باشد.در شوش، تل بکون در مرودشت (در جنوب غربی تخت جمشید)، سفالینه هایی که مربوط به هزاره چهارم پیش از میلاد است، به دست آمده که چلیپا را به حالت های مختلف در آن می توان دید. سیلک کاشان نیز از جمله مکان های تاریخی است که پژوهشگران به سفالینه هایی در آنجا دست یافتند که نشان چلیپا داشتند.
با ورود اسلام، دیدگاه ها و اندیشه های قومی و بی بدیل ایرانی به دیگر کشورهای اسلامی راه یافت. بسیاری از اندیشه ها چون نیکو بود و گیرایی داشت، نه تنها زنده ماند، بلکه رشد یافت و بالنده شد. چلیپا نیز از این شکوفایی دور نماند، زیرا هم از زیبایی برخوردار بود و هم رنگ دینی داشت. دکتر بختورتاش در کتاب نشان رازآمیز چلیپا را عنصر تاثیرگذار و مهمی در هنر اسلامی می داند، زیرا توانسته نقش های گوناگون و دلپذیری را ایجاد کند و در واقع رابط و پیونددهنده نگارهای پیچیده و زیبا و چشم نواز به شمار می آمده است. این نشانه قابلیت داشته که نام های بزرگان دینی، پیکره ها، گچبری، گل و بوته و شاخ و برگ را بسیار خوب به یکدیگر پیوند داده و درواقع نقش بنیادی و مفهوم عالی و دینی و اخلاقی خود را بخوبی انجام دهد.
در مسجد جامع نائین که بر خرابه های یک پرستشگاه ساسانی ساخته شده است، ستون های محراب دارای گچبری های زیبایی است که از شاهکارهای هنری محسوب می شود. کاشی های زرین فام که از شهر کاشان قرن هشتم هجری است، با نقوش زیبای گل و بوته و چلیپا، در موزه ایران باستان نگهداری می شود.
چلیپا در دایره المعارف ها
مرحوم دکتر معین در توضیح چلیپا می نویسد؛ به زبان آرامی، صلیب معرب آن و در ادامه به تعابیر مختلف از این کلمه می پردازد؛ 1 داری که عیسی (ع) را بر آن مصلوب کردند. 2 - چوب چهارپره که مسیحیان به نشان دار عیسی (ع) بر گردن می آویزند و با خود دارند یا در کلیساها و نقاط دیگر برپا کنند. 3 خط منحنی، کج و منحرف نوشته 4 کنایه از زلف معشوق، چلیپای فلک، شکلی که از تقاطع خط محور و خط معدل النهار حاصل می شود.
در فرهنگ برهان قاطع آمده است؛ داری است که به اعتقاد نصاریان عیسی (ع) را بر آن به صلیب کشیدند و آن به شکل + است و آن را ترسایان سازند و به جهت تیمن و تبرک بر گردن آویزند و بعضی گویند سه گوشه ای باشد که براهمه و هنود از طلا و نقره و امثال آن سازند و بر رشته زنار کشند و هر خط منحنی را نیز گفته اند و کنایه از زلف معشوق و صلیب معرب چلیپاست. دیگر فرهنگ های فارسی درباره چلیپا نیز در همین حد نوشته اند. برخی شاعران نیز در اشعار خود به چلیپا اشاره کرده اند؛
سعدی: گر به مسجد روم ابروی تو محراب من است
ور در آتشکده، زلف تو چلیپا دارم
چلیپا در مکان های مختلف و در تمدن های اقوام دیگر، معانی و مفاهیم خاص خود را دارد. این نقش در چرخش تاریخ به رغم کاربردش در دوره های مختلف، مفاهیم و جایگاه خود را حفظ کرده است و این آشکار می کند که چرخش زمان، مفهوم این نگاره را دستخوش تغییرات اساسی و بنیادی نکرده است. چلیپا در آئین مهر، در دوره های پیش از اسلام و پس از اسلام، گرچه تغییراتی جزئی در فرم و شکل داشته است، اما همچنان مفهوم روحانی و معنوی خود را داشته است. پیش از اسلام به تعبیری گردونه مهر یا گردونه خورشید است، گاهی برای دور کردن بدی ها و زشتی ها، گاه نماد خوشبختی و برکت و گاه... و پس از اسلام هم متناسب با فضای روحانی و مینوی که داشته، در مکان های مقدس به کار رفته است.
چلیپا هزاره هاست که با چرخ زمان چرخیده است.
در ایران، گاهی گردونه مهر یا گردونه خورشید نامیده شده و گاه این نام ها محل شک بوده است. در واقع این نوشته، اشاره کوچکی است به یکی از قدیمی ترین نقش های باستانی که قرن هاست که با چرخ زمان چرخیده است؛ از آئین مهر گرفته تا آرامگاه های هخامنشیان.
چلیپا، نگاره ای بسیار کهن است و در نزد قدیمیان نماد نیروهای نهفته در طبیعت و نیروهای آسمانی به شمار می آمد. این نماد در اکثر تمدن هایی پیشینه باستانی غنی داشته اند، دیده می شود.
از دیدگاه نیروهای آسمانی و مینوی، چلیپا، روشنگر خوشبختی، آشتی، نیروی زندگی بخش، درمان کننده، سپاس از خدایان و در خدمت پشتیبانی و آمرزش از آنان به شمار می آمد و نیز عنصری بوده که مردم را از پلیدی ها و چشم زخم ها، بدبختی ها و اهریمنان نجات داده و ارواح شیطانی را به دور رانده است. نمایانگر پیوند با خورشید، ماه و آخشیج های چهارگانه؛ آب، باد، آتش و خاک که برپادارنده هستی، آفرینش جهان و آدمیان است.
چلیپا در برخی تمدن ها
شاهان آشور از نماد خدایان و دیگر مقدسات خود، گردنبندی به سینه می آویختند که چلیپا، نماد قدرت مذهبی و سیاسی در میان آن جا گرفته بود. آشوریان سنگ گورهای مردگان خود را نیز به شکل چلیپا قرار می دادند. چلیپا در کشور ما در آئین مهری خودنمایی می کند، البته نمی توان پنداشت که با آئین مهری به دیگر کشورها راه یافته، زیرا کیش مهری در سده نخست میلادی به رم رفته، در حالی که نشان چلیپا در سده هفتم و هشتم پیش از میلاد در یونان و رم باستان دیده می شود.
چلیپا در مصر نشان زیستن و جاودانگی بود. همچنین بر جامه پاره ای از کاهنان که خود را نماینده آمون، خدای خورشید در روی زمین می دانستند و نیز روی سینه چند تن از فراعنه نشان چلیپا دیده شده است.
در هند، این نشانه نماد خوبی، خوشی، افزونی و فرخندگی و حرکت خورشید است. بر سردر پرستشگاه شیوا، سه چلیپا نقش شده است. چلیپا هزاره ها پیش از مسیح در کشورهای کهن آسیایی، آفریقایی و پاره ای سرزمین های اروپایی، نزد تیره های گوناگون مردم در سرزمین های دیگر از آمریکا گرفته تا زلاندنو به کار می رفت و دارای ویژگی های درمان بخشی، نگهبانی، فراوانی و افزایش بود.
چلیپا در ایران
این نشانه در ایران برای اولین بار در خوزستان دیده شده که قدمت استفاده آن به هزاره پنجم پیش از میلاد مسیح می رسد و این نمایانگر پیشینه کهن این نشانه است.
پژوهشگر آلمانی، هرتسفلد آن را گردونه خورشید نامیده است. البته ممکن است هرتسفلد از دیدگاه اروپاییان که فرهنگ خود را بر پایه های دانش و فرهنگ یونانی می دانند، برای نامگذاری این نشانه کمک گرفته باشد.در شوش، تل بکون در مرودشت (در جنوب غربی تخت جمشید)، سفالینه هایی که مربوط به هزاره چهارم پیش از میلاد است، به دست آمده که چلیپا را به حالت های مختلف در آن می توان دید. سیلک کاشان نیز از جمله مکان های تاریخی است که پژوهشگران به سفالینه هایی در آنجا دست یافتند که نشان چلیپا داشتند.
با ورود اسلام، دیدگاه ها و اندیشه های قومی و بی بدیل ایرانی به دیگر کشورهای اسلامی راه یافت. بسیاری از اندیشه ها چون نیکو بود و گیرایی داشت، نه تنها زنده ماند، بلکه رشد یافت و بالنده شد. چلیپا نیز از این شکوفایی دور نماند، زیرا هم از زیبایی برخوردار بود و هم رنگ دینی داشت. دکتر بختورتاش در کتاب نشان رازآمیز چلیپا را عنصر تاثیرگذار و مهمی در هنر اسلامی می داند، زیرا توانسته نقش های گوناگون و دلپذیری را ایجاد کند و در واقع رابط و پیونددهنده نگارهای پیچیده و زیبا و چشم نواز به شمار می آمده است. این نشانه قابلیت داشته که نام های بزرگان دینی، پیکره ها، گچبری، گل و بوته و شاخ و برگ را بسیار خوب به یکدیگر پیوند داده و درواقع نقش بنیادی و مفهوم عالی و دینی و اخلاقی خود را بخوبی انجام دهد.
در مسجد جامع نائین که بر خرابه های یک پرستشگاه ساسانی ساخته شده است، ستون های محراب دارای گچبری های زیبایی است که از شاهکارهای هنری محسوب می شود. کاشی های زرین فام که از شهر کاشان قرن هشتم هجری است، با نقوش زیبای گل و بوته و چلیپا، در موزه ایران باستان نگهداری می شود.
چلیپا در دایره المعارف ها
مرحوم دکتر معین در توضیح چلیپا می نویسد؛ به زبان آرامی، صلیب معرب آن و در ادامه به تعابیر مختلف از این کلمه می پردازد؛ 1 داری که عیسی (ع) را بر آن مصلوب کردند. 2 - چوب چهارپره که مسیحیان به نشان دار عیسی (ع) بر گردن می آویزند و با خود دارند یا در کلیساها و نقاط دیگر برپا کنند. 3 خط منحنی، کج و منحرف نوشته 4 کنایه از زلف معشوق، چلیپای فلک، شکلی که از تقاطع خط محور و خط معدل النهار حاصل می شود.
در فرهنگ برهان قاطع آمده است؛ داری است که به اعتقاد نصاریان عیسی (ع) را بر آن به صلیب کشیدند و آن به شکل + است و آن را ترسایان سازند و به جهت تیمن و تبرک بر گردن آویزند و بعضی گویند سه گوشه ای باشد که براهمه و هنود از طلا و نقره و امثال آن سازند و بر رشته زنار کشند و هر خط منحنی را نیز گفته اند و کنایه از زلف معشوق و صلیب معرب چلیپاست. دیگر فرهنگ های فارسی درباره چلیپا نیز در همین حد نوشته اند. برخی شاعران نیز در اشعار خود به چلیپا اشاره کرده اند؛
سعدی: گر به مسجد روم ابروی تو محراب من است
ور در آتشکده، زلف تو چلیپا دارم
چلیپا در مکان های مختلف و در تمدن های اقوام دیگر، معانی و مفاهیم خاص خود را دارد. این نقش در چرخش تاریخ به رغم کاربردش در دوره های مختلف، مفاهیم و جایگاه خود را حفظ کرده است و این آشکار می کند که چرخش زمان، مفهوم این نگاره را دستخوش تغییرات اساسی و بنیادی نکرده است. چلیپا در آئین مهر، در دوره های پیش از اسلام و پس از اسلام، گرچه تغییراتی جزئی در فرم و شکل داشته است، اما همچنان مفهوم روحانی و معنوی خود را داشته است. پیش از اسلام به تعبیری گردونه مهر یا گردونه خورشید است، گاهی برای دور کردن بدی ها و زشتی ها، گاه نماد خوشبختی و برکت و گاه... و پس از اسلام هم متناسب با فضای روحانی و مینوی که داشته، در مکان های مقدس به کار رفته است.
چلیپا هزاره هاست که با چرخ زمان چرخیده است.