تاریخ و ادبیات ایران زمین

آشنایی با شهر پاسارگاد

من همیشه از دو ایرانی خیلی خوشم می اومد اولی از کوروش که باعث صلابت ما ایرانیان بوده و خواهد بود و دومین حکیم ابوالقاسم که استاد سخن است عظمت و شکوه ایران را در شاهنامه یاد آوری می کند.

کوروش بزرگ :  فرمان دادم بدنم را بدون تابوت و مومیایی به خاک بسپارند تا اجزاء بدنم ذرات خاک ایران را تشکیل دهد

 

آشنایی با محوطه تاریخی شهر پاسارگاد

 

شهر پاسارگاد در 70 کیلومتری شمال تخت جمشید ، در جاده آسفالته شیراز – آباده ، در  فاصله سه کیلومتری جاده قرار دارد. دشتی که پاسارگاد در آن واقع شده، " دشت مرغاب" نامیده می شود و با مساحتی حدود 20×15 کیلومتر ، 1200 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. رود پُلوار که در ایران باستان مدوس ( Medus ) نامیده می شد، این دشت را سیراب می کند.

پیش از این که شهر پاسارگاد در دشت مرغاب ساخته شود، این دشت از سابقه تمدنی سه هزار ساله برخوردار بود . برخی از مورخان ذکر کرده اند که کورش با شکست آستیاگس ( آستیاک ) در سال 550 پیش از میلاد، امپراتوری ماد را سرنگون کرد. او در میدان جنگی که بر مادها پیروز شد، محلی را برای اقامت خود به عنوان پایتخت برگزید. این محل همین دشت مرغاب است.

 علت نام گذاری پاسارگاد

در مورد واژه پاسارگاد نظریات گوناگونی ابراز شده است: نخستین کسی که در این زمینه اظهار نظر کرده، هردوت است که از « پاسارگادی » به عنوان مهم ترین طایفه و عشیره پارسیان نام برده و هخامنشیان را برخاسته از این طایفه می داند. «کنت کورس» این واژه را به صورت « پارسه گَـَد » آورده است.اصولاً وجه اشتقاق این واژه در پارسی باستان مورد تردید است و پاسارگاد را « محل استقرار پارسیان » ، « زیستگاه پارسیان » ، « تختگاه پارسه » و « دژپارسیان » معنی کرده اند.

« هالُک » براساس گـِل نبشه های تخت جمشید معتقد است که صورت ایلامی واژه پاسارگاد، بَتَرکَتَ (Batrakata) بوده است.

آثار باستانی پاسارگاد

 مجموعه آثار پاسارگاد در محوطه ای به پهنای دو و درازی سه کیلومتر گسترده است. همین گستردگی موجب شده که « هنری فرانکفورت » اظهار نماید پاسارگاد مکان استقرار یک فرمانروای کوچ نشین بود.

این آثار از شمال به جنوب به پنج گروه زیر تقسیم می شوند:

1. صفه ( ایوان مسقف ) عظیم تل تخت یا تخت مادر سلیمان و باروی( دیوار) خارجی آن.

2. محوطه مقدس در شمال غرب آن.

3. ساختمان زندان.

4. مجموعه کاخ ها شامل محوطه چهار باغ با آب گذرها، حوضچه های سنگی و کاخ های پذیرایی یا بارعام، کاخ اختصاصی کوروش یا کاخ مسکونی، کوشک های الف و ب ، درگاه و پل.

5. آرامگاه کوروش در فاصله 5/1 کیلومتری کاخ ها.

آثار باستانی پاسارگاد از لحاظ تاریخی به دو دوره ویژه را برسی می کنم :

1. آثار پیش از تاریخ و پیش از دوره هخامنشی: ضمن کاوش های باستان شناسی در شمال آرامگاه کوروش، در صفه سنگی مشهور به تخت سلیمان، چند تکه سفال نقش دار و قسمتی از یک مجسمه سنگی از دوره ایلامی کشف شد.

2. آثار دوره هخامنشی: این آثار در برگیرنده ی کاخ پذیرایی کوروش ، کاخ اختصاصی کوروش ، کاخ شرقی با نقش برجسته انسان بال دار، صفه سنگی معروف به تخت مادر سلیمان ( تل تخت ) ، آب نماهای کاخ شاهی ، حوضچه های سنگی ، ویرانه برج سنگی ، بنای موسوم به زندان ، دژ پاسارگاد ، آتشکده پاسارگاد و آرامگاه کوروش.

 

 آرامگاه کوروش

  کوروش بزرگ : فرمان دادم بدنم را بدون تابوت و مومیایی به خاک بسپارند تا اجزاء بدنم ذرات خاک ایران را تشکیل دهد

 

               

 

آرامگاه کوروش بزرگ مهم ترین اثر مجموعه ی پاسارگاد که در دوره ای به « مشهد مادر مقدس » مشهور بود، از سال 1820  به بعد به عنوان آرامگاه کوروش شناسایی شد. بنای آرامگاه میان باغ های سلطنتی قرار داشت و از سنگ های عظیم که درازای بعضی از آنها به هفت متر می رسد ، ساخته شده است. تخته سنگ های آرامگاه با بست های فلزی به هم پیوسته بود. این بست ها بعدها سرقت شد ؛  هر چند بیشتر این آسیب ها بعدها ترمیم شد، اما جای خالی برخی از آنها به صورت حفره هایی در دل سنگ باقی مانده است.

 

بنای آرامگاه از دو قسمت تشکیل شده است: یکی سکویی شش پله است که قاعده آن به شکل مربع مستطیل به وسعت 165 متر مربع است و دیگری اتاقی کوچک به وسعت 5/7 متر مربع با سقف شیب دار است که ضخامت دیوارهایش به 5/1 متر می رسد. در ورودی آرامگاه با پهنای 75 سانتی متر در سمت شمال غربی بنا قرار دارد.

پس از کشته شدن کوروش در جنگ با سکاها، جسد او را مومیایی کردند و در میان تخت زرینی نهادند و اشیای سلطنتی و جنگی او را در کنارش گذاشتند. این آرامگاه در حمله ی اسکندر مقدونی تاراج شد.

آرامگاه کوروش در تمام دوره هخامنشی مقدس به شمار می آمد. این تقدس در دوران اسلامی نیز به قوت خود باقی ماند 

 کاخ دروازه انسان بال دار

 کاخ دروازه به وسعت 726 متر مربع در جنوب شرقی جلگه پاسارگاد واقع است. این بنا دارای تالاری به وسعت 586 مترمربع است ک سقف آن را هشت ستون به ارتفاع تقریبی 16 متر نگاه می داشت. زیر ستون ها به ابعاد 2×2 متر و به شکل مکعب دو پله ای و از سنگ سیاه ساخته شده که به علت تخریب ، امروزه در پوششی از کاهگل حفاظت می شوند. وجود این زیر ستون های بزرگ نشان دهنده ی عظمت ستون های کاخی است که هیچ اثری از آن باقی نمانده است.

این تالار دارای دو درگاه اصلی در سمت شمال غربی و جنوب شرقی و دو درگاه فرعی در سمت شمال شرقی و جنوب غربی بود. ارتفاع این درگاه ها 9 متر بود و امروزه تنها یکی از جرزهای درگاه شمال شرقی آن برجای مانده است. بر این جرز نقش انسانی با چهار بال در حال نیایش حجاری شده است. این نقش تا سال 1864 میلادی دارای کتیبه ای سه زبانه با مضمون « من ، کوروش شاه هخامنشی ام » بود. این کتیبه در سال های بعد از بین رفت. این کاخ شباهت بسیار با کاخ « دروازه ملت ها » در تخت جمشید دارد.

 کاخ اختصاصی

 این کاخ در 1300 متری شمال غربی آرامگاه کوروش واقع است ، و 3192 متر مربع وسعت دارد. طرح و جزئیات معماری کاخ آن را به عنوان یک بنای اختصاصی معرفی می کند. بخش های مختلف این کاخ عبارت است از: یک تالار مرکزی و دو ایوان در غرب و شرق و دو محوطه ی باز در شمال و جنوب. تالار مرکزی دارای 30 ستون در 5 ردیف شش تایی بود و زیرستون های آن به صورت مکعب دو پله ای از سنگ سیاه و سفید تشکیل شده بود. ده جرز( دیوار اطاق و ایوان ، پایه ی ساختمان که از سنگ و آجر سازند) آجری مکعب شکل نیز در دو سمت تالار وجود داشت.ایوان جنوب شرقی کاخ یا « ایوان تخت » ، دارای دو ردیف بیست تایی ستون بود. درست در مرکز این ایوان و رو به باغ ، جایگاه تخت سنگی مشخص شده است که احتمالا محل استقرار شاه بود.

در انتهای جنوب غربی این ایوان تنها جرز سنگی برجای مانده از این کاخ دیده می شود که کتیبه ای میخی به زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی بر آن نقش شده که ترجمه آن چنین است: « من هستم کوروش شاه هخامنشی ».

درگاه اصلی دیگر، تالار را به ایوان شمال غربی پیوند می دهد. این درگاه دارای نقشی از پادشاه و مستخدم چتردار یا مگس پران همراه اوست که به بسیاری از نقوش تخت جمشید شباهت دارد.

 کاخ بارعام

این کاخ در جایی بنا شده که با کاخ های خصوصی فاصله داشته باشد. وسعت کاخ 2472 متر مربع و در محور شمال غربی – جنوب شرقی ساخته شده است. کاخ از چند بخش تشکیل شده است: یک تالار وسیع هشت ستونی به وسعت 705 متر مربع که در مرکز قرار دارد و از کف سازی آن تنها بخش کوچکی بر جای مانده است. ارتفاع این تالار از سقف ایوان های اطراف آن بیشتر بود و در دیوارهای بالایی آن روزنه هایی برای تابیدن نور به داخل تعبیه شده بود. از هشت ستون این تالار ، یک ستون هنوز پابرجاست. ارتفاع کنونی این ستون 10/13 متر است.

تالار مرکزی از طریق چهار درگاه به چهار ایوان ارتباط می یابد. درگاه و ستون های ایوان ها از سنگ سیاه بود. درگاه شمال غربی که راه ورودی بازدیدکنندگان است، با نقش پای انسان و عقاب به یک ایوان 16 ستونی ارتباط دارد. درگاه شمال شرقی نیز به بزرگ ترین ایوان کاخ که 48 ستون داشت ، مرتبط بود.

درگاه جنوب شرقی که در برابر ورودی کنونی قرار دارد، با نقش انسان و ماهی و گاو به یک ایوان 16 ستونی راه می یابد. در ایوان تنها یک جرز بر جای مانده که یکی از کهن ترین کتیبه های خط میخی بر آن حک شده است. این کتیبه به سه زبان  پارسی باستان ، ایلامی و بابلی نوشته شده و متن آن چنین است: « آدم کووِش خشایثی یه هخامنشی یه » یعنی ؛ من کوروش شاه هخامنشی ام.

 برج سنگی معروف به زندان سلیمان

یکی از آثار بسیار زیبا که به اوایل دوره هخامنشیان تعلق دارد، بنای چهارگوش برج مانندی است که در دوران اسلامی به « زندان سلیمان » شهرت یافت. اکنون تنها یک دیواره از این بنا باقی مانده است. هر چند برخی این بنا را آتشگاه می شمارند، اما به احتمال زیاد این بنا مقبره کمبوجیه، پسر و جانشین کوروش است. ارتفاع برج ، نزدیک به 14 و قاعده آن 23/7×28/7 متر است که بر سکویی سه پله ای قرار داشت. این برج شبیه "کعبه زرتشت" در نقش رستم است.

دیوارهای این برج از سنگ سفید مرمرنما ساخته شده که برای تزیین تعداد زیادی حفره کوچک مستطیل شکل در ردیف های منظم و 10 حفره ی پنجره مانند به نام "پنجره کور" در اطراف آن کار شده است. این پنجره ها با سنگ سیاه قاب شده است.

استحکامات تل تخت یا « تخت مادر سلیمان»

تل تخت که در فاصله ی 2300 متری آرامگاه کوروش قرار گرفته حدود دو هکتار وسعت دارد و در اصل روی تپه ای بنا شده تا بر همه ی دشت مسلط باشد. ارتفاع تل تخت از کف دشت، 50 متر است. پس از صاف کردن تپه، بخشی را هم به طور مصنوعی به صورت یک محوطه سنگی بر آن افزوده اند که در نتیجه فرم سکویی کثیر الاضلاع را یافته است.

آثار چهار دوره مختلف در این مجموعه شناسایی شده است:

آثار دوره نخست از زمان کوروش بزرگ: این آثار شامل صفه عظیم سنگی است که در سمت غرب و شمال غربی تپه از چند قسمت تشکیل شده است. دیواره بیرونی که از بیست ردیف سنگ آهکی عظیم بنا شده، نمای تل تخت را تشکیل می دهد. اطراف این سنگ ها به شکل زیبایی تراش خورده و وسط آنها برجسته است.

دیواره درونی پشت دیواره بیرونی قرار دارد و از لاشه سنگ های مسی رنگ تشکیل شده و بدون ملات، به گونه ای ماهرانه در هم قفل شده اند تا دیواره بیرونی و کف سازی بنا را حفاظت کنند.

هسته ی بنا که سطح درونی تپه و قسمت مرکزی آن را تشکیل می دهد، جای ساختمان های روی تپه بود و همه از خشت و لاشه ساخته شده است. برای ورود به صفه سنگی دو راه پله در بخش شمال شرقی تعبیه شده بود که بخش هایی از آن باقی است. این بخش در مجموعه پاسارگاد ، مرتفع ترین عمارت و به صورت قلعه ای مشرف بر دشت بود.

آثار دوره دوم مربوط به داریوش هخامنشی: این آثار که مربوط به سال های 500 تا 280 پیش از میلاد یعنی از زمان سلطنت داریوش هخامنشی تا آخر سلطنت سلوکوس اول است، شامل دژی محکم است که با دیوارهای آجری و خشتی بر روی محوطه بنا شده و تغییراتی در مجموعه ی بالای صفه به وجود آورده اند.

آثار دوره سوم: آثار این دوره که بین سال های 280 تا 180 پیش از میلاد یعنی از زمان سلطنت آنتیوخوس اول تا آنتیوخوس چهارم ایجاد شده، همراه با تغییراتی در اتاق ها و راهروها است. این متعلقات در یک دوره طولانی به دست فراموشی سپرده شد و بدون استفاده ماند.

آثار دوره چهارم: که به سده های آغازین اسلامی تعلق دارد نشان می دهد این بخش دوباره مورد استفاده قرار گرفته و سپس مجدداً متروک مانده است.

 

در قسمت بعد به معرفی محوطه ی تاریخی تخت جمشید می پردازیم.

با سپاس از نظرات و دیدگاههای شما

فقط ایران فقط کوروش بزرگ