تاریخ و ادبیات ایران زمین

زایش خورشید در چارتاقی نیاسر*
ندا احمدی لفورکی
انجمن دوستداران یادمانهای باستانی آریابوم htttp://aariaboom.com

اگر تاکنون تلالو خورشید بر روی بوم نقاشی چشم‌نواز بوده و گل آفتابگردان نماد آن را تداعی می‌کرده، لمس و نوازش پرتوهای زیبایش، تنها در دل چارتاقی نیاسر نمود پیدا می‌کند. بیداری آرام خورشید و در آغوش گرفتن تمامی خلایق جهان در آن دم توصیف ناپذیر است.
نیاسر در 25 کیلومتری کاشان بر بلندای ارتفاعات کرکس واقع است؛ منطقه‌ای ییلاقی که سعی می‌کند تا بافت قدیمی‌اش را حفظ کند. شهری که در دلش سخن از هزاران راز دارد. آب و خورشید، هردو را با نمادهایش در دل دارد. بر بلندای کوهش چارتاقی‌ای استوار است که با اجرام آسمانی آشنایی دیرینه دارد. کمی پایین‌تر مسجد چشمه است با حوضچه‌ای که آب از آن جاری می‌شود. آب زهدان عالم است که در آن همه امکانات وجود دارد. دریکی از مهرهای مکشوفه چغازنبیل الهه آب میان تنگهای نشسته که آب از آنها فوران می کند و قرص خورشید نیز ناظر بر این صحنه است..[1] آب چشمه تالار از درون کانال‌هایی هدایت شده و به دامان آبشار تالار می‌افتد.
شادروان نصرت‌اله مشکوتی [2] صحبت از گورستانی باستانی ـ قدیمی می‌کند که قسمتی از آن به نام قبرستان تخت‌سرخ شهره بوده و حاوی آثاری از دوران قبل و بعد از اسلام است. گویا باید به‌جای پای نهادن بر رد پای نیاکانمان، قدم بر روی سرشان بگذارند. سنگ‌‌های معدنی که با ذرات وجود آنان عجین گشته اکنون کیمیا شده تا زینت‌بخش نمای برج‌های بی‌هویت باشد! تلاش جهت جلوگیری از تمدید دوباره‌ی مجوز بهره‌برداری مالک کنونی این معدن، سازمان صنایع و معادن اصفهان، ره به جایی نبرده است. [3] علی‌رغم ارسال رونوشت صدور پروانه اکتشاف به انضمام نقشه‌ی محدوده‌ی معدن به سازمان مختلف از جمله: سازمان محیط زیست، منابع طبیعی، میراث فرهنگی کشور و استان اصفهان اعتراضی نسبت به آن صورت نپذیرفت!
رضا مرادی‌غیاث‌آبادی ـ پژوهشگر و اخترباستان‌شناس ـ از معدود کسانی است که 12 سال درباره‌ی چارتاقی نیاسر پژوهش نموده؛ شناسایی این روستای دورافتاده و بالفعل درآوردن قابلیت‌های بالقوه آن از دریچه‌ی گردشگری و نجوم‌شناسی از جمله تلاش‌های اوست. وی می‌گوید: جایگاه گاه‌شماری ایرانی در جهان بر کسی پوشیده نیست، از میان چارتاقی‌های شناخته شده در دنیا ایلان داغی (مشکین‌شهر)، استون هیج (انگلستان)، سنگ‌افراشته‌های اروپا و بناهای اقوام مایا (آمریکای لاتین)، استون هیج سالم‌ترین و بنای ایلان‌ داغی محجورترین و گمنام‌ترین است که از 10 سال پیش روند رو به تخریبی را آغاز کرده است. در ایران چارتاقی نیاسر نسبت به همانندهای خود در ایران بر اساس تقویم طبیعی و کاربری نجومی‌اش با ستون‌های 15 تنی و اضلاع 12 متری، از وضعیت بهتری برخوردار است. دقت بنا در دامنه‌ی ?+1 درجه انقلاب‌های تابستانی، زمستانی، اعتدالین را می‌توان رصد کرد. این ویژگی منحصر به‌فرد است و استون هیج با اختلاف ?+5/2 درجه دقت در جایگاه بعدی است. وجود بنایی علمی ـ باستانی دانش نیاکانمان را در ریاضیات و نجوم نشان می‌دهد.
شیوه‌ی بدیع و مبتکرانه ساخت و ساز تاق، بدون قالبی پیش‌ساخته با سقفی گنبدی شکل، تناسب‌های هندسی و متوازن پایه‌هایش در چهار سوی آن، هدایت عبور پرتوها و قرص کامل خورشید از روزنه‌های ایجاد شده‌ی بین اضلاع داخلی پایه‌ها مبهوت‌کننده است. افتادن سایه‌ی خورشید بر لبه‌ی داخلی سکو مانند پایه‌های چارتاقی، آفتاب‌سنجی را پدید می‌آورد. دیدن قرص کامل خورشید در مدار دقیق انقلاب‌های تابستانی و ... از این روزنه‌ها محاسبات نجومی خاص خود را دارد. ریزش دیواره‌های داخلی پایه‌های چارتاقی بر نتیجه محاسبات تاثیرگذار بوده و از دقت آن می‌کاهد. مرمت غیر حرفه‌ای یکی از سکوهای بیرونی چارتاقی، سطح آن‌را با زمین یکسان نموده است؛ نصب نورافکن و رویش گل‌سنگ‌ها نیز گل‌هایی‌اند که بر سبزه‌ی انفجارهای معدن سنگ همان نزدیکی هرچند به‌ روش «سیم‌برش‌» آراسته شده است. آقای راعی مسؤول جدید میراث فرهنگی نیاسر در جمع همه‌ی باشندگان که شمار بسیاری بودند، قول رسیدگی به تمام این نواقص را دادند. در رابطه با ادله‌ی آتشکده نبودن این بنا همان بس که اگر مطالعه‌ای سلسله‌وار به آثار ارزشمند پژوهشی چون: کتاب تاریخ قم (حسن قمی - 378 هجری) [4]، کتاب آثار ایران (آندره گدار) [5]، هنر ایران [6]، کتاب الاعلاق النفیسه (ابوعلی معروف - 290 هجری)، بیاندازیم نتیجه‌ای درست به‌دست خواهد آمد. جدا از این که آتشکده نیز تعریف خاص خود دارد.
غار رییس، دیگر شگفتی این روستاست. پلان اصلی غار بر تابلویی نمایان و با ریس‌هایی روشنایی غار تامین شده است. غاری از دوره اشکانیان و در زیر باغ تالار، با تعداد بی‌شماری راهرو و تونل پیچ در پیچ که رعب‌آور است. ولی وقتی تنفس می‌کنی و انبوه اکسیژن در درون ریه‌هایت جریان می‌یابد، تازه به‌خود می‌آیی که این جریان هوا از کجاست؟! با طول بیش از 500 متر دارای هواکش‌هایی است که حکم سوپاپ در برابر گرما و سرما و ... را داشته‌اند. 45 چاه در داخل تونل حفر شده‌اندکه عمق یکی از آنها 118 متر است (چگونه تا این عمق توانسته‌اند چاه بِکَنند خود جای شگفتی دارد)! سه شکستگی پله‌مانند نشان از آن دارد که غار با شیبی ملایم تا آبشار تالار و بعد از آن هدایت می‌گردد. طول غار را طی می‌کنی، بر روی دیواره‌ها، محفظه‌هایی کوچک که‌ جای روشنایی بوده دیده می‌شود، کمی آن‌طرف‌تر فرورفتگی مهرآبه مانند بوده است. در پایین بعضی از آنان چاه دیده می‌شود که محل برگزاری قسمتی از عبادت مهریان به‌حساب می‌آمد. با حالتی نیم‌خیز پیش‌ می‌روی [ارتفاع کم‌تر از 1 متر است] ولی زمانی‌که حس می‌کنی خسته شده‌ای، ارتفاع افزایش یافته و به‌طور صاف می‌توانی بایستی.
ریشه‌های نازک درخت که ضخامت‌شان کم‌تر از یک تار موست در طی مسیر قابل مشاهده است، دیواره‌ها شبنم‌زده و نمور است. یک آن چشمانت را بر هم بگذار! سکوت تصویر می‌شود و معنایی حقیقی می‌یابد. از همان ابتدا با حالتی خمیده وارد می‌شوی و خود نمی‌دانی که به این همه شگفتی تواضع می‌کنی ...
‌روز عیدقربان است و ذبح گاوی تنومند در مسجد چشمه؛ چشمه‌ی جوشان و درخت چنار همان نزدیکی شاهدند. زن و مرد پیر و جوان در کنار دیوارهای مسجد ایستاده‌اند. از دور صدای تسبیح می‌آید و گاو به قربان‌گاه نزدیک می‌شود بر گردن زنگوله و زنجیره‌ی‌ بافته شده‌ی هفت رنگ. آب رنگین چشمه روان می‌رود تا درختان را سیرآب کند. زایش مهر این‌گونه ختم می‌شود و صورت دیگر به‌خود می‌گیرد.

پانوشت‌ها:
1. بیانی ملک زاده، تاریخ مهر در ایران؛ نشر یزدان، تهران، 1363.
2. مشکوتی نصرت‌الله، "نظری به تاریخ باستانشناسی کاشان و بنای مشهور تاریخی مسجد میدان" مجله هنر و مردم ،شماره 53و54.
3. http://www.irantourism.ir/index.php?option=com_content&task=view&id=3688&Itemid=1
4. تاریخ قم در بیست باب و 51 فصل تالیف شده است، ترجمه فارسی فقط شامل 5 باب نخست آن کتاب است و از سایر ابواب تنها از طریق اینترنت کتاب گویا باب پنجم نیز کامل نیست. نسخه کامل تا اواخر دوره‌ی صفویه در دست بوده است.
5. گدار آندره، هنر ایران، ترجمه: دکتر بهروز حبیبی، تهران - مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، چاپ سوم - 1377.
6. گدار آندره، آثار ایران، جلد 1، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، چاپ دوم، 1371.
* درجه حفاظتی یک، شماره ثبت: 316، تاریخ ثبت: 21/8/1317، قدمت: قبل از اسلام.