تاریخ و ادبیات ایران زمین

هوشنگ طالع

نخستین اعتراض رسمی به قرارداد 1933 (1312)، روز هفتم آبان ماه 1323 از سوی دکتر محمد مصدق در مجلس شورای ملی به عمل آمد. به دنبال آن سخنان زیادی گفته شد و مقاله ها و کتاب های بسیای منتشر گردید .
فراگشت ملی شدن صنایع نفت در سرتاسر کشور، دارای چهار گذر بود که سرانجام به تصویب قانون ملی شدن صنایع نفت در مجلس شانزدهم انجامید.

در گذر نخست، بدون هرگونه دودلی، به اشاره ی احمد قوام نخست وزیر، مجلس پانزدهم، با رد مقاوله نامه ی قوام - سادچیکف، خواستار استیفای حقوق ملی ایران، از نفت جنوب شد.

بخش یکم : لغو مقاوله نامه ی قوام - سادچیکف

دولت شوروی، به دنبال پایان جنگ جهانی دوم و بیرون رفتن نیروهای نظامی انگلیس و آمریکا، از پذیرش تخلیه ی خاک ایران، خودداری کرد. از این رو، دولت ایران این مساله را به شورای امنیت سازمان ملل متحد کشاند.
اما دولت شوروی، در تمام مراحل زورآزمایی در شورای امنیت با ناکامی روبرو گردید.
از سوی دیگر، دولت مزبور زیر فشار شدید افکار عمومی جهانیان برای تخلیه ی خاک ایران قرار داشت. از این رو، آن دولت حاضر شد برای دستیابی به نفت شمال، نیروهای خود را از ایران بیرون برد.
در این فرآیند، دولت شوروی تجزیه ی آذربایجان و بخش هایی از کردستان را به فراموشی یا به دست «سرنوشت» سپرد.
لنین به خاطر قرارداد 1921 (قرارداد به اصطلاح مودت)، نهضت جنگل را رها کرد و استالین نیز به خاطر نفت شمال، فرقه ی دموکرات و کومله را.
البته، دولت ایران نیز از آن بیمناک بود که ممکن است در صورت محکوم شناخته شدن شوروی از سوی شورای امنیت، ایران مورد قهر شدید شوروی قرار گیرد و شورای امنیت نتواند در درازمدت از ایران حمایت کند.

از سوی دیگر، دولت شوروی از عدم تحصیل امتیاز نفت شمال که زمان درازی در پی به دست آوردن آن بود، شکایت داشت.
دولت شوروی معتقد بود که ایران، به دولت مزبور نسبت به دولت بریتانیا، تبعیض روا داشته و روا می دارد. به ویژه آنکه شرکت نفت ایران و انگلیس، زیر حاکمیت دولت بریتانیا قرار دارد.
در این میان، تشکیل شرکت مختلط ایران و شوروی، می توانست تا اندازه ای قانون منع مذاکره درباره ی نفت را دور بزند. اما چنین شرکتی نیز برای شروع به کار، نیازمند مصوبه ی مجلس بود.
از این رو، دولت ایران با تدوین یک قرارداد کلی پیرامون استخراج مشترک ایران و شوروی از نفت شمال، در پی آن بود که روس ها را راضی به تخلیه ی خاک ایران کند. از سوی دیگر، دولت مصمم بود که شرط پذیرش شرکت مختلط را در گرو تخلیه ی نیروهای شوروی در مدت معینی که از 6 هفته فراتر نرود، قرار دهد. سرانجام، روز 15 فروردین ماه (4 آوریل)، دو طرف در همه ی زمینه ها به توافق رسیدند و تفاهم نامه ی مربوط در کاخ وزارت امور خارجه، به امضا رسید. ساعت 4 بامداد روز شانزدهم فروردین ماه (5 آوریل)، بیانیه ی رسمی زیر از سوی دولت ایران منتشر شد :[1] دنباله ی نوشتار