تاریخ و ادبیات ایران زمین

 

                                 

 

قلعه دختر

اردشیربابکان ، سر سلسله ساسانی، پس از کشتن والی فارس و تسخیر تمام فارس، منطقه فیروزآباد را که از نظر سوق الجیشی دارای ویژگی های مثبتی بود، انتخاب کرد.

 دشتی که شهر فیروزآباد کنونی در آن قرار دارد، تقریباً دایره وار است و اطراف آن را کوه ها فرا گرفته اند و تنها راه ورود به این دشت، راه تنگاب به طول 30 کیلومتر است که رودخانه تنگاب در آن وجود دارد. به همین دلیل نخستین اثری که توسط اردشیر در این منطقه ساخته شد، ساختمانی است بر فراز کوه تنگاب که امروزه به نام «قلعه دختر» مشهور است. این قلعه با 2300 متر زیربنا، دارای تالاری به وسعت 14 متر مربع و 18 متر ارتفاع دارد. این تالار گنبددار است و اتاق های جنبی آن را به صورت قلعه ای در آورده است. قلعه دختر از سه سطح تشکیل شده است. سطح زیرین محل زندگی نگاهبانان و انبار بود. حیاط ساختمان ها با اتاق ها  و تالارها، در سطح دوم وجود دارد که درباریان و بزرگان در آن مستقر می شدند. طبقه سوم بنای شاهی بود و اردشیر بابکان در بدو ورود به فیروزآباد در این طبقه زندگی می کرد. دو حلقه چاه در کف حیاط قلعه دختر وجود داشت که تا کف رودخانه که حدود 200 متر ژرفا دارد، می رسید.

 امروزه روی این دو حلقه چاه پوشیده شده و جای آن مشخص نیست. کاخ از سنگ لاشه و ملات گچ ساخته شده و آثار برج و سوراخ های دیده بانی در دیوارها دیده می شود. سه دیوار دفاعی با سنگ و گچ در دامنه کوه از این کاخ محافظت می کرد و در هر قسمت از دیوارها، اتاق های نگهبانی وجود داشت. هنوز آثاری از این اتاق ها باقی است. در قسمت هایی، این دیوارها بر لب پرتگاه قرار دارد که موقعیت استراتژیک این کاخ را دو صد چندان می کند. راه ورودی توسط پلکانی به کاخ منتهی می شد. این پلکان اخیراً تجدید بنا شده است. از آنجا که این کاخ گنجایش یک لشکر سرباز داشت، بعد از اسلام نیز مورد استفاده بود. برفراز کوه و در مجاور قلعه دختر، آثاری وجود دارد که به نام نقاره خانه شهرت دارد و از دوره ساسانیان به جای مانده است.

نقش تنگاب

 رو به روی قلعه دختر، در پایین کوه، در سمت راست رودخانه تنگاب به سوی فیروزآباد، در کوه نقش برجسته ای به ابعاد 5×3 متر و به بلندای چهار متر از کف رودخانه کنده شده که در بین مردم منطقه به نقش رستم مشهور است.

در این نقش، مراسم تاج گذاری اردشیر بابکان دیده می شود و مظهر میترا (مهر) حلقه قدرت را به اردشیر ارزانی می دارد. پشت سر اردشیر کودکی وجود دارد که احتمالاً ولیعهد یعنی شاپور اول است و سه نفر از بزرگان در کنار این کودک به حالت احترام ایستاده اند. در این اثر، کتیبه ای بین اردشیر بابکان و مظهر میترا وجود دارد که حروف آن محو شده است.

نقش برجسته جنگ تن به تن (نقش پیروزی)

در فاصله دو کیلومتری نقش برجسته تنگاب و در همان سمت کوه، نقش برجسته ای وجود دارد که به نقش برجسته جنگ تن به تن و یا دف و چنگ مشهور است و از سده سوم میلادی به جای مانده است.

این نقش برجسته در سه قسمت از شش نفر شکل گرفته است؛ یکی از آنها به قولی اردشیر بابکان است، در زیر آن شاپور حریف خود را از پا در آورده و سومی دو نفر سپاهی هستند که یکی، دیگری را از روی اسب به زیر می کشد. این نقش از لحاظ هنری بسیار ظریف و ارزنده است.

جاده ساسانی

در قسمتی از دره رود تنگاب و نزدیک قلعه دختر، قسمتی از کوه را در دوره ساسانیان تراشیده اند و جاده ای به صورت سنگفرش درست کرده اند. تردیدی نیست که این جاده یکی از بزرگ ترین خطوط مواصلاتی شهر استخر به خلیج فارس از راه بندر سیراف (بندر طاهری امروزی) ، لار و بندرعباس بوده است.

شهر اردشیر کوره

اردشیر بابکان پس از تسلط بر اردوان، آخرین پادشاه اشکانی، دشت فیروزآباد را که حالت باتلاقی داشت، با کشیدن دیواری به درازای چهار کیلومتر و بلندای 8/1 متر و کندن تونل، زه کشی کرد و شهر «اردشیر کوره» را که به معنی «شکوه اردشیر» است، به صورت دایره ساخت. هنوز قسمتی از این دیوار وجود دارد.

این شهر به صورت دایره ساخته شد تا نمادی از جهان آن روز و نشانگر آن باشد که اردشیر مالک جهان است. قطر اولیه شهر 450 متر بود و بعدها که شهر گسترش یافت، قطر آن به دو کیلومتر رسید. آثار خندق این دوره و دیوارهای آن وجود دارد. احتمال دارد که این شهر در سده نهم یا دهم ه.ق ویران شده باشد.

اردشیر کوره دارای چهار دروازه بود: دروازه هرمز در شمال، دروازه اردشیر در جنوب، دروازه مهر یا میترا در شرق ، و دروازه بهرام در غرب.  نام شهر اردشیر کوره بعدها به ایالت آن هم اطلاق شد، اما در دوره بهرام گور، این شهر «گور» نامیده شد. با فتح شهر در صدر اسلام، واژه عربی « جور» برای آن در آثار نوشتاری به کار می رفت، اما مردم همان «گور» را به کار می بردند. مقدسی در « احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم » آورده است: در زمان عضدالدوله دیلمی (دوره سلطنت 373 - 388 ه . ق) هر بار که او به گور می رفت، مردم می گفتند: « مـَلِک به گور رفت» که به کنایه یعنی « پادشاه مُرد ». به همین دلیل عضدالدوله اسم شهر را به فیروزآباد تغییر داد. « فیروز» نام عضدالدوله پیش از پادشاهی بود.

منار میلو

در مرکز دایره، ساختمانی باقی مانده که هم اکنون مردم فیروزآباد آن را منارمیلو می نامند.

این منار از سنگ خارا و گچ درست شده و ارتفاع کنونی آن 33 متر است. قسمت پایین هر ضلع منار 11 متر است. در دوره آبادانی و شکوه، بلندای منار 78 متر و هر ضلع آن 18 متر بود. بنابر نظر باستان شناسان، بر فراز این منار، در هر سمت ، دو اتاق و یک ایوان وجود داشت و آب را از شش کیلومتری به بالای منار هدایت کرده بودند که به صورت فواره بود. برای این منار کارکردهای متفاوتی مطرح شده است؛ برخی آن را به عنوان سمبل قدرت پادشاه می شمارند و گروهی بر آنند که برای ارتباط با قلعه دختر ، این منار بر پا شده بود. برخی نیز آن را محل نیایش آتش می دانند. این منار در آن زمان، گنبد گیرمان نام داشت.

تخت نشین

در جنوب شرقی منار و به فاصله حدود 100 متری آن ، آثار بنایی وجود دارد که قطعات بزرگ سنگ، غیر از شالوده آن، در اطراف پراکنده و علامت حجاران ساسانی بر روی بعضی از آنها مشخص است. آثار دو استخر در جنوب این کاخ هنوز وجود دارد. امروزه بقایای این بنا را «تخت نشین» می نامند و از آنجا که فرم اصلی آن به صورت چهار طاقی بود، کاربری آن را احتمالاً آتشکده می دانند.

کاخ اردشیر بابکان

 اردشیر بابکان نزدیک مدخل تنگاب، در کنار چشمه ای که دریاچه ای به قطر 50 متر را به وجود آورده، کاخی ساخت که در سده های میانه «آتشکده» محسوب می شد. این کاخ که از کاخ های ییلاقی اردشیر بابکان بود، یکی از بناهای بزرگ، با ابهت و کم نظیر دوره ساسانی است و نخستین بنای طاق دار ساسانی محسوب  می شود. زیر بنای این کاخ 115×55 متر است و اطراف آن را ساختمان ها و دیوارهایی پوشانده که آثار آن هنوز باقی است. مصالح این کاخ از سنگ لاشه و ملات گچ است. کاخ دارای سه ورودی است و ورودی اصلی در سمت جنوب قرار دارد. در شرق و غرب حیاط ، در هر دو طرف دو اتاق با طاق گهواره ای وجود دارد. دو ایوان در شمال و جنوب این بخش ساخته شده که پشت ایوان شمالی سه تالار گنبددار مربع شکل جای دارد.  یکی از تالارها دارای گنبدی با دهانه باز است.

تزئینات  به کار رفته در این تالارها قابل مقایسه با تزئینات  کاخ " تچر" تخت جمشید است و ابعاد بزرگ سه تالار این کاخ آدمی را به تعجب وا می دارد.کاخ دو طبقه بود و بعد از تالارها، ایوانی رفیع یادآور ایوان های بزرگ دوره اشکانیان است. در هر طرف ایوان دو تالار با سقف های گهواره ای دیده می شود. اندازه اتاق های این کاخ با اندازه اتاق های قلعه دختر برابر ، و طرح هر دو بنا مشابه است. آثار گچ بری های دوره ساسانی ، در این ساختمان  به قوت خود باقی است و ستون هایی مشابه ستون های نمای خارجی، در داخل نیز به کار رفته است. زیر بنای کاخ با برکه ی آن 8496 متر مربع است. برخی از قسمت های سالم مانده کاخ در سال های اخیر از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور بازسازی و تعمیر شده است.

سایر آثار اطراف کاخ

آثار بنای آشپزخانه در پشت کاخ، تل نقاره خانه در مجاورت کاخ و قلعه حسن آباد و برخی روستاهای باستانی دیگر در اطراف کاخ وجود دارد. بنای امامزاده جعفر در محدوده ی شهر قدیم که از دوره ایلخانی باقی مانده و با سنگ قبرهای بسیار جالب که یکی از آنها تاریخ 741 ه. ق را دارد ، از آثار دیگری است که در اطراف این کاخ وجود دارد.

کاخ ساسانی سروستان

حدود نـُه کیلومتری جنوب شهر سروستان در میان دشتی وسیع و در مسیر روستای نظرآباد، ساختمان بزرگی از سنگ و گچ وجود دارد که دارای ایوان، اتاق و راهروهای چندی است. "واندنبرگ" این ساختمان را از آثار بهرام گور یا بهرام پنجم ساسانی (438-420م.) می خواند که توسط مهرنرسی وزیر او ساخته شده است. این بنا که از با شکوه ترین کاخ های ساسانی است، جنبه تقدس هم داشته و شامل یک ایوان ورودی و گنبدی در مرکز و حیاط است. در این کاخ نسبت به بناهای دیگر این دوره از فن معماری پیچیده و کامل تری استفاده شده است.

 نمای اصلی بنا در ضلع شرقی قرار دارد که شامل یک ایوان مرکزی و دو ایوان کوچک تر در دو طرف است. ایوان مرکزی به تالار اصلی و پس از آن به چهار حیاط متصل می شود که فضای میانی بنا را تشکیل می دهند. در دو طرف ، دو اتاق گنبددار مشاهده می شود و دیوار جنوبی تالار مرکزی به یک ایوان جانبی خارجی راه می یابد. در دو طرف این بنا دو اتاق  باریک با طاق گهواره ای قرار دارد که مقابل هم قرار نگرفته اند.استفاده از فیلپوش (سقف هایی که دارای ستون هستند) برای قرار گرفتن گنبدها روی بنا به وضوح دیده می شود. در سال های گذشته این بنا مرمت شد و این امر در کند شدن روند تخریب آن مؤثر بوده است.

محوطه تاریخی بیشابور

 در 23 کیلومتری غرب شهر کازرون و در کنار رودخانه شاپور، ویرانه شهر بیشاپور قرار دارد. این شهر در ایران باستان بر سر جاده شاهی شوش تخت جمشید و استخر و اردشیر کوره به تیسفون واقع بود.

 این شهر به دستور شاپور اول توسط یک معمار سوری به نام «اپسای» دبیر طراحی و ساخته شد. دو ستون در مرکز این شهر وجود دارد که روی یکی به خط اشکانی و خط ساسانی، تاریخ ساخت شهر را 266 م. ثبت کرده است. اما ذکری از نام شهر نشده است. از این رو نویسندگان گوناگون، اسامی متفاوتی برای شهر ذکر کرده اند؛ از جمله «وه شاپور» یعنی وجه نیکوی شاپور، « بی شاپور» به معنی اعلیحضرت شاپور، «به شاپور»، «یه شاپور» و «به از اندیو شاپور» به معنای شهر بهتری از انطاکیه، که به عنوان نام اصلی این شهر پذیرفته شده است.

 کاوش های باستان شناسان از سال 1314 شمسی در این شهر آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. این شهر حدود 800 متر پهنا و 5/1 کیلومتر درازا داشت و مرکز شاهنشاهی شاپور اول و اوج شکوه امپراتوری ساسانیان بود. تردیدی نیست که شهر اردشیر کوره، یعنی پایتخت اردشیر بابکان، رضایت خاطر پسر وی شاپور اول (727- 242 م) را تأمین نمی کرد. از این رو او اقدام به ساخت این شهر کرد.

  با توجه به طبیعت زیبای دشت شاپور و نیز رودخانه شاپور و همچنین مجموعه مکتب های هنری و فنی و معماری جدیدی که در شهر بیشاپور آن زمان، به وجود آمد، مردم گروه گروه، برا ی دیدن و تماشای شهر می آمدند. به همین دلیل بیشابور سرآمد همه شهرهای ساسانیان بود.نقشه شهر چنان رسم شده بود که تمامی خیابان های شمالی، شرقی، جنوبی و غربی در مرکز شهر یکدیگر را قطع کنند و در زوایای قائم، خیابان ها، کوچه ها و محله ها به نحوی محدود بودند که خانه بزرگان و اشراف شهر در وسط باغ  و باغچه قرار می گرفت. شکل شهر، بر خلاف شهر اردشیر کوره، به صورت مستطیل است و این از ویژگی های اقلیمی است که در ساخت شهر در نظر گرفته شده است. این شهر از سه بخش تشکیل شده است: بخش اصلی که توسط یک حصار مستحکم محصور بود شامل بناهای مذهبی و حکومتی است که مهم ترین آن ها معبد آناهیتا، تالار تشریفات، ایوان و حیاط موازئیک و کاخ والرین است. بخش دوم شامل بخش نگهبانی یعنی قلعه دختر است که بر فراز یک بلندی مشرف بر شهر قرار دارد. بخش سوم خارج از حصار را در بر می گیرد. از مهم ترین آثار باقی مانده از این بخش می توان از ستون های یادبود، مدرسه ای از دوره ی آل بویه، دارالاماره، مسجد و حمام های بیشابور نام برد. بیشترین آثار موجود در این بخش به دوره ی اسلامی تعلق دارد . شهر بیشابور تا قرن پنجم ه. ق رونق داشت.

برج و باروی شهر

 در جبهه شمالی شهر، حصار شهر به قطر 9 متر با قلوه سنگ و ملات گچ دارای برج هایی به قطر 730 سانتی متر و به فاصله 40 سانتی متر است. که جای شکاف های تیراندازی (مزقل) در آنها دیده می شود.

در دوره دیگری که به نام دوره دوم بیشاپورمعروف است، تغییراتی در این دیوار و حصار به وجود آمد و برخی از برج ها حذف و فاصله بین آنها به  8 متر تبدیل شد. دور شهر نیز خندق وجود داشت.

ساختمان تابستانی

در جایی که یکی از برج ها بریده شد، درست در مقابل تنگ چوگان که وزش باد زیاد است، ساختمانی در دوره دوم ساخته شد که مورد استفاده دقیق آن هنوز مشخص نیست. از آنجا که این ساختمان در محل وزش باد قرار  دارد و خنکای باد در تابستان آن را دلپذیر می سازد، به نام ساختمان تابستانی شناخته می شود.

تالار تشریفات

در جنوب شرقی معبد آناهیتا و در فضایی به مساحت 781 متر مربع ، تالار تشریفات قرار دارد. این تالار از چهار ایوان متقابل و متقارن تشکیل شده که بر فراز آن گنبدی شلجمی شکل به بلندای 25 متر قرار دارد. صحن مرکزی تالار به اندازه 23×23 متر و بنای آن کلاً به صورت چلیپا ( صلیب ) با 64 طاقچه است.

ایوان های موزائیک

                                       

 

 دو ایوان موزائیک در شرق و غرب تالار وجود دارد که طرح های موزائیک کف آن بی نهایت زیباست. افزون بر آن تمامی تالار با گچ بری های بسیار زیبا و هنرمندانه از نقوش گل و گیاه، نقش های هندی و انسانی با یک نوع گل تزیین شده است. رنگ موزائیک ها سفید ، سیاه ، سبز ، قرمز ، زرد و لاجوردی و دارای طرح ها و تزئینات  جالبی است. تصاویر موزائیک افرادی را نشان می دهد که منسوب به خانواده شاهی و طبقات ممتاز شهر بیشاپور بودند. در این تصاویر زنان تاج باف، چنگ زن و مردان و زنان اشرافی نشان داده شده است. تصاویر سرِ زنان و مردان و نیز شکل فرشته، مرغ و درخت با حاشیه بسیار زیبا، با موزائیک نقش شده است. به نظر باستان شناسان سقف تالار احتمالاً در دوره نرسی ترک برداشته و سپس فرو ریخته و در نتیجه تغییراتی در بنا به وجود آمد؛ از جمله ساختمان دو پشت بند به آن افزوده و به عنوان خانه های مسکونی استفاده شد. صحن تالار نیز به عنوان حیاط کاربرد پیدا کرد. وجود چاه فاضلاب به ژرفای 7 متر در وسط صحن، دلیل این مدعاست.

معبد آناهیتا

 مهم ترین و سالم ترین ساختمان بیشاپور، معبد بزرگ آناهیتاست که برای نیایش آب و مراسم مذهبی مربوط به آن ساخته شد. این بنا به صورت مکعب به ضلع 14 متر است و از سنگ های قالبی حجاری شده، بدون ملات و دو جداره که با بست آهنی به هم وصل شده اند، ساخته شده است. این بنا بدون سقف بود. معبد آناهیتا حدود هفت متر پایین تر از سطح زمین های اطراف ساخته شده و با توجه به بلندای 14 متری ساختمان، فقط 7 متر آن از سطح زمین پیدا است. تردیدی نیست که این شیوه معماری ادامه معماری هخامنشی است. این بنا چهار مدخل در چهار طرف دارد که بلندی آنها 57/3 و پهنای آنها 60/1 متر است. روی بدنه شمالی، چهار مجسمه گاو، مانند سر ستون های هخامنشی، به صورت دو پشته و معکوس نصب شده و نماد ویژه معبد است؛. در حال حاضر تنها دو مجسمه وجود دارد. حالت نگاه کردن این مجسمه ها رو به پایین است و گاوها تصویر خود را در آب و آینه می بینند. دور تا دور بنا را دالان هایی مسقف فرا گرفته و به راحتی می توان دور آن چرخید. از دالان جنوبی فقط برای ورود به صحن معبد و اجرای مراسم استفاده می شد. طول دالان ها 22 متر و پهنای آنها 83/1 متر است. پهنای دالان جنوبی 90 سانتی متر است. شیب مجرا و نحوه تقسیم آب از مهندسی دقیقی برخوردار است و ابتدا آب قنات و سپس آب رودخانه وارد دالان ها و پس از آن به صحن مرکزی هدایت می شد. بدون سقف بودن معبد موجب می شد تا بر اثر تابش نور آفتاب به چهار ضلع معبد، انعکاس منشوری پدید آید و نور در آب داخل معبد منعکس شود. در این حالت آب موجود مانند آینه صاف و صیقلی می شد و تصویر گاوهای نگهبان معبد در آن مشهود بود.

سایر تأسیسات

در شهر بیشاپور، غیر از خانه های مسکونی، و غیر از معبد آناهیتا، جایگاه نذورات و کاخ اختصاصی دیده می شود. حفاری های باستان شناسی برای به دست آوردن اطلاعات کامل تر هنوز در این شهر ادامه  دارد.

مجسمه و غار شاپور

در فاصله چهار کیلومتری شهر بیشاپور، در سینه کوه داخل تنگه، غار بزرگی وجود دارد که در مدخل ورودی آن مجسمه عظیم شاپور اول ساسانی از ستون سنگی موجود در مدخل غار تراشیده شده است. این مجسمه از شاهکارهای هنری ساسانی است و با مهارت خاصی ساخته شده . ارتفاع مجسمه که از سنگ یکپارچه ساخته شده ، به هفت متر می رسد. سر و بدن مجسمه به حالت اصلی باقی مانده و دست ها و پاهای آن شکسته است. این مجسمه که به دلیل وزن زیاد واژگون شده بود، در سال 1336 در جایگاه اصلی نصب شد.

نقوش برجسته تنگ چوگان

 در کنار ویرانه های شهر باستانی بیشابور، تنگه ای به نام « تنگ چوگان» وجود دارد که در دو طرف آن گنجینه ای از نقش برجسته های متعدد در دل کوه باقی مانده است. این نقش ها همگی بیانگر نبردها و پیروزی های پادشاهان ساسانی است. از مجموعه ی شش نقش موجود در تنگه، دو نقش سمت راست و نقش اول سمت چپ، پیروزی شاپور اول را به تصویر کشیده است. سه نقش دیگر به ترتیب پیروزی بهرام دوم بر یاغیان عرب، تاجگذاری بهرام اول و پیروزی شاپور دوم بر مخالفان را نشان می دهد.

 هنر نزد ایرانیان است و بس          شیر ژیان را ندهند به کس ( حکیم فردوسی )