تاریخ و ادبیات ایران زمین

 

آذربایجان، نامی پرآوازه در تاریخ ایران است. اسناد و منابع بسیار تاریخی و کهن ، از سنگ نبشته های به جا مانده گرفته تا اوستا و تورات و کتاب های مورخان یونان باستان مانند هرودوت و گزنفون و استرابون و دیگر تاریخ نویسان و پژوهندگان، همگی بر این نکته اتفاق نظر دارند که مردم ماد ( آذربایجان) در تبار و هویت ملی و فرهنگی و تاریخی، زبان و دین و عادات و رسوم با دیگر اقوام ایرانی یگانه و مشترکند.

در کتاب بُندهشن ( اوستا)- این کهن ترین سند – آمده است که آذربایجان را در زمان زرتشت « ایرانویچ» می گفتند و زرتشت از زادگاه خود آذربایجان یا ایرانویچ به شیوه پیامبران مهاجرت کرد و جهت ترویج دین خود به خوارزم رفت.

نام دیگر آذربایجان، « آذرگشسب» بود که از نام آتشکده مقدس آذرگشسب در شهر « شیز» یا « تخت سلیمان» گرفته شده است.

از سه نام باستانی آذربایجان یعنی «ایرانویچ» ، « آذرگشسب» و «ماد کوچک» که بگذریم به آخرین نام ماندگار آن یعنی « آتورپاتگان» می رسیم.

ریشه نام آذربایجان یا آتورپاتگان از «آتروپاتن »، «آتروپات» و « آذرپات» به معنی «پاسدار آتش» است. اُتروپاتن لقب هر یک از سه ساتراپ ( استاندار) هخامنشی این ایالت بود، زیرا آذربایجان جایگاه بزرگ ترین و مقدس ترین آتش ایزد افروخته به نام آذرگشسب بود که در شیز مراغه ( تخت سلیمان)قرار داشت 

 

زبان و گویش

همه مورخان پیش و پس از اسلام و نیز تاریخ نویسان معاصر، گویش آذری را زبان مردم آذربایجان دانسته اند. به عقیده زبان شناسان، زبان فارسی دو گویش دارد؛ یکی دری و دیگری پهلوی. گویش دری ، زبان کتابت و خواندن و نوشتن و آموزش بود، اما گویش پهلوی به زبان های محلی اطلاق می شود که معمولاً در زبان محاوره به کار می آید و در هر محل، مردم با کمی اختلاف به آن تکلم می کنند.

چامه سرایان ( شاعران )  و ادیبان و اهل علم و دانش  ، همواره به این دلیل به فارسی دری یا زبان مادری و اصلی می سرایند و می نویسند که زبان ملی سراسر ایران است و به این ترتیب آثار و سخن ایشان فراگیر می شود. آنها خیلی کم و به ندرت به زبان محلی قلم می زنند. به همین دلیل اشعار محلی به زبان آذری یا گویش آذری پهلوی نیز مانند دیگر گویش های محلی از کمیت زیادی برخوردار نیست.

یکی از مهم ترین منابع در این زمینه رساله « روحی انارجانی» تألیف قرن 11 هجری است. این کتاب نمونه گویایی از موقعیت عمومی و رواج زبان آذری پهلوی درمیان مردم آذربایجان است.

احمد کسروی می نویسد از سال 736  هجری، سال مرگ ابوسعید آخرین سلطان مغول تا ظهور شاه اسماعیل صفوی در سال 906 هجری، زبان ترکی در آذربایجان محدود به ترکان و مغولان بود، و مردم آذربایجان همچنان به آذری پهلوی صحبت می کردند. در لغت نامه دهخدا آمده است: « آذری منسوب به آذر و آذربایجان ، و زبان آذری لهجه ای از فارسی قدیم است که در آذربایجان متداول بوده و اکنون نیز در بعضی روستاهای این استان و بعضی نواحی قفقاز بدان تکلم کنند.»